فرش دست‌باف ایران انواع زیادی دارد. تنوع در روش تولید، اندازه، جنس، کیفیت، ظرافت، نفاست، و گونه گونی طرح، رنگ و تفاوت‌های ظاهری و ساختاری همگی باعث شده است که فرشی دست‌باف ایران دارای فرآورده‌های خاصی باشد که هر یک نام مشخصی دارد. در این کتاب، کوشش شده است انواع فرش دست‌باف ایران بر مبنای یک طبقه بندی کلی به شرح زیر تعیین شود. از نظر سبک متاتلی فرش شهری یعنی فرشی که در شهرها بافته می شود.

از نظر سبک محلی

فرش شهری: یعنی فرشی که در شهرها بافته می‌شود. فرش شهری‌باف که به وسیله‌ی بافنده‌ی شهرنشین بافته می‌شود، ظریف است و رج‌شمار آن بالاست و دارای نقشه و طرح ویژه‌ای است. بافت فرش در شهرها بیشتر در زمان صفویان با دایر کردن کارگاه‌های بزرگ قالی‌بافی در اصفهان و تبریز گسترش یافت.

فرش روستایی: فرشی است که به صورت ساده و ابتدایی در روستاها می‌بافند. فرش روستایی اکثراً بدون نقشه (ذهنی باف) بافته می‌شود. قطع این فرش‌ها  کوچک و به صورت ذرع و نیم، پشتی، کناره و خرک است. فرش‌های روستایی زمانی از نظر طرح و ترکیب ویژگی‌هایی  داشت، ولی اینک تحت تأثیر تولید بازاری، یکنواخت شده است و در خطر نابودی قرار گرفته است.

فرش عشایری: فرش عشایری و ایلی مثل فرش روستایی، ساده و ابتدایی است با نقوش برخاسته از محیط و زندگی ایل نشینان. فرش ایلی در اندازه‌های کوچک به صورت زمخت و درشت‌باف عرضه می‌شود. کناره‌ی فرش ایلی، بافتی پیچیده دارد که اغلب در فاصله‌های معین منگوله‌های کوتاه پشمی به آن وصل می‌کنند. از فرآورده‌های فرش عشایری گبه، جل، سفره، نمکدان، رختخواب‌پیچ و پشتی است.

از نظر شیوه‌ی بافت: در بافت انواع فرش دست‌باف از نظر شیوه‌ی بافت و

طرز قرار گرفتن تار و پود، از سه روش زیر استفاده می‌شود:

فرش تمام لول: یعنی فرشی که قوس گره در پشت فرش، ۹۰ درجه است و شیارهای پشت فرش عمیق است. همچنین تارها با یکدیگر فاصله ندارند و بافت آن محکم است.

فرش نیم لول: در این نوع فرش، قوس گره در پشت فرش، ۴۵ درجه است.

فرش لول (تخت): در این نوع فرش، تارها به اندازه‌ی یک قطر نخ با یکدیگر فاصله دارند. بافت تخت یک پوده است و به شیوه‌ی حصیری بافته می‌شود یعنی در هر رج، چله زیر و رو می‌شود و تارها، یکی در میان از پشت قالی دیده می‌شوند.

از نظر جنس فرش

فرش پشمی: فرشی است که پرز (خامه) آن از پشم است.

فرش تمام پشم: فرشی است که پرز و تار و پود آن از جنس پشم است.

فرش چله پشم: فرشی است که فقط چله (تار) آن از نخ پشمی است.

فرش کرکی: نوعی فرش که پرز (خامه) آن از موی بز است.

فرش ابریشمی: فرشی است که پرز (خامه) آن از ابریشم است.

فرش چله ابریشم: فرشی است که فقط چله (تار) آن از ابریشم است.

فرش گل ابریشم: فرشی است که بخشی از گل‌ها  و امور تزئینی فرش از ابریشم است. فرش کف ابریشم: فرشی است که کف (زمینه) آن با خامه‌ی ابریشمی بافته شده باشد.

فرش تمام ابریشم: فرشی است که هم پرز و هم چله آن از ابریشم است.

فرشی زربفت: نوعی فرش گران‌بهاست که تار و پود آن از رشته‌های طلا و نقره بافته شده باشد.

فرش سوف: نوعی فرش گران‌بهاست با نقوش برجسته و پودهای طلا و نقره در قسمت گلیم‌باف.

از نظر شکل هندسی: اسلوب فرش دست‌باف به شیوه‌ی پرزدار گره خورده در شکل گسترده و پهن شده (سطح)، به صورت مستطیل، مربع، دایره و بیضی؛ و در شکل کروی (حجم)، به صورت گلابدان، کوزه، گلدان، سماور، کره جهان، خانه کعبه و غیره بافته می‌شود.

از نظر اندازه‌ی فرش: فرش در اندازه‌های متفاوت بافته می‌شود که هریک نام مشخصی دارد. انواع فرش دست‌باف از نظر اندازه (به ترتیب از کوچکترین تا بزرگترین آن) به شرح زیر است:

پادری: پادری و درگاهی برای گستردن در پای در، یا درگاه اتاق است.

اندازه‌ی آن بسیار کوچک و در حد درگاه اتاق است. معمولاً این اندازه ۴۰ × ۳۰ سانتیمتر است. کرمان و سراب از کانون‌هایی است که در آن، به بافت پادری و درگاهی می‌پردازند.

دورنما: دورنما بزرگتر از پادری و کمتر از یک متر مربع است. این فرش با نقش‌های طبیعت و گل و گیاه است به دیوار نصب می‌شود. تبریز، کاشان و کرمان محل بافت این دورنماها هستند.

پشتی: روکش پشتی به صورت فرش بافته می‌شود و داخل آن، ابر یا کاه می‌ریزند. اخیراً، استفاده از پشتی متداول شده است. این نوع فرش در اندازه‌های ۵۰ ×۶۰ یا ۶۰ × ۸۰ یا ۶۰ × ۹۰ سانتیمتر است. که معمولاً، در ترکمن صحرا و همدان بافته می‌شود. پشتی که بافته‌ای روستایی است با رج‌شمار ۲۰ بافته می‌شود.

رومبلی: رومبلی فرشی است براى روکش مبل. شرکت فرش آستان قدس رضوی در سال‌های اخیر، مبادرت به تهیه و بافت رومبلی کرده است. یکی از تولیدات کرمان، رومبلی است.

زین پوش: زین پوش یاجُل فرشی است برای انداختن بر پشت اسب. جل‌های عشایر شاهسون و قشقایی شهرت دارند.

خرسک: فرشی است درشت‌باف با پرز بلند و کم دوام در اندازه‌ی تقریباً ۷۰× ۹۰ سانتیمتر.

ذرع و نیم: فرشی است معمولاً در اندازه‌ی ۱ × ۱/۵۰ متر که پهنای ثابتی ندارد. بافت ذرع و نیم در اکثر کانون‌های بافت دیده می‌شود.

دوذرعی: این فرش بزرگتر از ذرع و نیم است و قطع آن اکثراً ۱.۲۰×۲ متر است که پهنا و درازای آن کم و زیاد می‌شود.

سجاده ای: یا جانمازی با طرح محرابی برای انجام فریضه‌ی نماز بافته می‌شود. اندازه‌ی این فرش همان دو ذرعی است.

قالیچه: قالیچه فرشی است بسیار معمول و شناخته شده و کوچکتر از قالی. اندازه‌ی قالیچه متغیر است ولی به طور معمول، ۲۰۸ × ۱۴۳ سانتیمتر است.

قالیچه‌های معروف ایران:

در ایران، نام قالیچه‌های معروف به شرح زیر است:

قالیچه بلوچی (بلوچ‌نشین خراسان)

قالیچه قشقایی (با نام قالیچه ترک شیراز یا مَکه شیرازی)

قالیچه بختیاری (با نام قالیچه بختیاری)

قالیچه افشار (افشارنشین کرمان)

قالیچه بخارایی (با طرح ترکمن آخال در ترکمن صحرا)

قالیچه تیموری (تیمورنشین خراسان)

قالیچه بلوچی زابل

قالیچه زنجان

قالیچه سنه (سنندج)

قالیچه لری (بویراحمد و کهکیلویه)

قالیچه عربی (طبس و فردوس)

قالیچه بول وردی (فارس)

قالیچه کردی

قالیچه موصلی (جنوب زنجان) این قالیچه نامرغو ب است.

قالیچه‌های فراوان دیگری که به نام مناطق بافت خود معروف هستند از جمله قالیچه‌ی ابریشمی قم، قالیچه‌ی ساروق و… برخی از ابعاد قالیچه عبارتند از: ۱×۰/۷،۲×۱.۵ ، ۱.۵×۱ ، ۲×۱.۸۰ و ۲.۲×۱.۴ متر.

پرده ای: نوعی قالیچه، بسیار ریزباف است که اکثراً ابریشمی و در اندازه‌های ۱۴۳ × ۸ ۲۰ سانتیمتر، ۱/۸ × ۲/۸ متر، ۱/۵ × ۲/۵ متر، و ۱ × ۱/۵ متر بافته می‌شود.

کناره، گلکی (سرانداز) و میان فرش: این هر سه نوع فرش از قالیچه بزرگتر و از قالی کوچکترند. پیشتر، این فرش‌ها  را برای پوشاندن جای خالی و بدون قالی اتاق استفاده می‌کردند. برای پوشاندن سطح اصلی اتاق، از قالی و برای بالای کف اتاق، از سرانداز و برای سطح دو سوی کف اتاق، از کناره بهره می‌گرفتند. چنانچه بازهم جای خالی در اتاق باقی می‌ماند، از میان فرش که در بین دو کناره جای می‌گرفت، استفاده می‌کردند. با این که این رسم امروزه متداول نیست، ولی کناره هنوز مشتری دارد و اغلب در راهروها گسترده می‌شود. به هر حال، کناره بین ۲/۳۰ تا ۶ متر درازا و ۷۵ تا ۱۱۰ سانتیمتر پهنا دارد. کناره‌های اردبیل، سراب، هریس، همدان و میمه شهرت دارند.

گبه: نوعی فرش دست‌باف کلفتی است با پرز بلند و تاری از موی بز و پودی از پشم، و پودهای متعدد که گاه به ده پود هم می‌رسد. اندازه‌ی گبه از قالیچه بزرگتر است و از قالی کوچکتر. طرح گبه ذهنی و اشکال آن هندسی است. گبه‌ی شیری ایلات قشقایی، بختیاری و لری معروفیت جهانی دارد. در سال‌های اخیر، بافت گبه زیاد شده است و علاوه بر فارس، در برخی از استان‌های دیگر هم بافته می‌شود.

قالی: مشهورترین دست‌باف ایران قالی است. اندازه‌های قالی متفاوت است. قطع این دست‌بافته در اندازه‌های ۲× ۳ ، ۴ × ۳ ، ۴×۶ ، ۴×۷ ، ۴/۸×۷/۲۰ متر مربع و یا بیشتر متغیر است.

معمولاً، خامه‌ی قالی از پشم است. قالی هر محل به نام همان محل است ولی برخی از قالی‌ها  به نام محل بافت نیست، مثل قالی میر (سرابند)، قالی محال (فراهان)، قالی زرشک (بیرجند)، قالی هراتی (قاینات) و چند قالی دیگر.

امروزه، قالی‌های خیلی بزرگ هم بافته می‌شود. به عنوان مثال، قالی شرکت فرش با مساحت ۴۳۴۳ مترمربع که ۶۰۰ نفر بافنده بر روی آن کار کرده اند. این فرش بنا به سفارش کشور عمان بافته شده و قطع آن بالغ بر ۷۰×۶۰ متر مربع است. بافت این قالی که در سال ۱۳۷۸ پایان یافت، با استفاده از گره فارسی (غیر متقارن) و در نزدیکی قدمتگاه واقع در نیشابور، با رج‌شمار ۴۰ بافته شده است. تار و پود این فرش نخی است و پرز آن پشمی است. طرح فرش مذکور تلفیقی است با نقوشی از اسلیمی، ترنج، افشان و گنبد شیخ لطف الله.

از نظر ممتاز بافی و امور تزیینی: واژگان هنری، موزه‌ای و ممتاز در انواع متفاوت فرش دست باف، سه اصطلاح جدا از هم هستند که به غلط، مترادف با هم به کار برده شده اند. زیرا ممکن است فرش نه ممتاز باشد و نه هنری، ولی چون گوشه‌ای از تاریخ فرش بافی را در منطقه‌ی مشخصی نشان می‌دهد، برای نگهداری در موزه مناسب باشد. از طرفی، ممکن است در فرشی، رعایت ممتازبافی نشده باشد یعنی مواد اولیه مرغوب و بافت سالم و بدون عیبی نداشته باشد و فقط به لحاظ طرح دلنشین و فریبا و مشحون از فرهنگ و هنر متعالی ایران، آن را هنری بنامیم. در نهایت، امکان دارد هرسه ویژگی هنری، موزه‌ای و ممتاز در فرشی جمع باشد که در این صورت، کاربرد سه اصطلاح مذکور در چنین فرشی تحقق می‌یابد. انواع فرش‌های تزیینی و استثنایی به شرح زیرند: فرش نقش برجسته: فرش نقش برجسته از جمله فرش‌های نفیس و ممتاز به شمار می‌رود که جنبه‌ی تزیینی دارد و به عنوان زیرانداز استفاده نمی‌شود. این فرش‌ها  دارای سطوح و برجستگی‌های خاصی در طرح‌ها  و نقش‌های مختلف خود هستند. برجستگی این قالی‌ها  به دو علت است. یا با کاربرد مصالح برجسته می‌گردند یا به وسیله پرداخت با قیچی‌هایی  که مخصوص این کار ساخته شده است، نقوش برجسته می‌گردند.

قالی‌های نقش برجسته دارای انواع زیادی است: نقش برجسته زمینه مفتول، زمینه زربفت، زمینه گلیم، زمینه گلیم دورو و زمینه کرک و ابریشم. فرش معروف ایرانی زمان ساسانیان، به نام بهارستان است که بنا به روایت تاریخی، زربفت گوهرنشان و از جمله فرش‌های نقش برجسته بوده است.

فرش دورو: این فرش‌ها  دارای دو نقش در دو روی فرش هستند که با رنگ‌های گونه گونی بافته شده‌اند و ابتکار هنرمندان قالی ایران است. در بافت این نوع فرش، به دو شیوه عمل می‌شود. دو نفر بافنده‌ی ماهر به طور هم‌زمان در پشت و روی دار قرار می‌گیرند و هریک براساس نقشه‌ی مربوط به خود شروع به بافتن می‌کند. بافت قالی‌های دورو بسیار فنی است و بافندگان باید مهارت خاصی داشته باشند.

فرش چهره ای: این فرش‌ها  به چهره نگاری شخصیت‌های ملی، مذهبی، اسطوره ای، هنری، ادبی، سیاسی و اجتماعی می‌پردازند و بیشتر تصاویر به صورت مینیاتوری استفاده می‌شود. در طراحی و بافت فرش‌های مینیاتوری، باید مهارت و تخصص زیادی به کار رود، زیرا کوچکترین کجروی و نابرابری تصویر با چهره‌ی     واقعی شخص، فرش را از شکل اصلی خود دور می‌کند. در چهره‌ بافی، گره‌های تک تاری،آویز، آزاد، دو رنگ، کمکی و مقلوب استفاده می‌شود. در استفاده از این گره ها، بافنده ممکن است در یک محل بافت، به جای یک گره، از دو تا شش گره بهره گیرد.

فرش منظره‌ای (مناظر و مرایا- پرسپکتیو): طبیعت، باغ و انواع گل و گیاه و دشت از قدیم، الهام‌بخش طراحان فرش ایران بوده است. باغ یادآورنده‌ی بهشت موعود، رایج ترین نمونه‌ی منظره بافی است. در منظره بافی، از سایه و روشن بسیار استفاده می‌شود، بنابراین تنوع رنگ باید زیاد باشد. هنر رنگ آمیزی ایرانیان و استفاده از رنگ‌های روشن و تیره در همین طرح‌ها  محسوس است.

از نظر ظرافت فرش: ظرافت فرش از میزان رج‌شمار در واحد گره (۶/۵ سانتیمتر) به دست می‌آید. هرچه رج‌شمار بیشتر باشد، فرش ظریف تر است. در برخی مناطق مثل آذربایجان، اندازه‌ی واحد گره ۷ سانتیمتر است. معمولاً فرش دست‌باف را برحسب ظرافت، در سه گروه به شرح زیر تقسیم می‌کنند:

فرش درشت‌باف: فرشی است که رج‌شمار آن بین ۱۵ تا ۳۰ رج است.

فرش نیمه ریز و ریزباف: از ۳۰ تا ۴۵ ،فرش نیم ریز و از ۴۵ تا ۶۰ رج به بالا، ریز باف به شمار می‌رود.

فرش ممتاز: از۹۰رج به بالاست.

درسالیان اخیردرنمایشگاه بزرگ فرش ایران که هر ساله در روز اول شهریورماه در محل نمایشگاه‌های بین المللی تهران برگزار می‌گردد، فرشی که بنا به ادعا هزاررج است، به نمایش د‌رمی‌آید.